کود مناسب رشد گیاهان

هرگونه مواد طبیعی یا غیرطبیعی که به خاک یا بافت گیاهان اضافه می‌شود تا یک یا تعداد بیشتری از مواد مغذی مورد نیاز رشد گیاه تأمین گردد را کود می نامند. برای آنکه خاک از لحاظ مواد غذایی متعدد دچار کمبود نباشد استفاده از کود بسیار مفید خواهد بود. گونه‌های مختلفی از کود با پایه طبیعی و تولید شده به روش صنعتی وجود دارد.

در نیمه دوم قرن ۲۰، افزایش استفاده از کودهای نیتروژن (ازت) (افزایش ۸۰۰ درصدی بین سال‌های ۱۹۶۱ و ۲۰۱۹) یکی از مولفه‌های اساسی در افزایش بهره‌وری سیستم‌های غذایی متداول بوده‌است (بیش از ۳۰٪ سرانه).  طبق گزارش ویژه IPCC در مورد تغییرات آب و هوایی و زمین، این روش‌ها عامل اصلی گرم شدن کره زمین است.

تعاریف مهم درباره ی کود ها :

1- کود کامل : کود شیمیایی که هم عناصر پر مصرف را دارد و هم عناصر کم مصرف را کود کامل می گویند .

2- کود آلی : کودی منشأ طبیعی داشته باشد را کود آلی می گویند.

3- کمپوست : کود آلی حاصل از تجزیه و فشرده سازی گیاهان را کمپوست می گویند .

4- حاصلخیزی خاک : توانایی خاک در جهت انتقال مواد غذایی مورد نیاز گیاه از خودش به گیاه را حاصلخیزی خاک می گویند.

5- میکرو ارگانیسم : به باکتری ها ، قارچ ها و جلبک ها میکرو ارگانیسم می گویند.

تاثیر کود بر گیاه

کودها رشد گیاهان را بهبود می‌بخشند. این عمل به دو روش اتفاق می‌افتد:

1. افزایش مواد مغذی گیاه

2. بهبود کارایی خاک با تغییرات در نگهداری آب و هوای آن است.

عناصر موجود در کودها:

عناصر موجود در کودها به دو دسته عناصر ماکرو و عناصر میکرو تقسیم بندی می شوند:

عناصر ماکرو یا پرمصرف گیاهی:

1- نیتروژن: بهبود رشد برگ‌ها

2- فسفر: بهبود رشد ریشه‌ها، گل‌ها، دانه‌ها و میوه‌ها

3- پتاسیم: تقویت رشد ساقه، حرکت آب در گیاه، تقویت گل دهی و میوه دهی

ماکرومواد مغذی در مقادیر بیشتری مصرف می‌شوند و در بافت گیاه با مقادیر مختلف از ۰٫۱۵٪ تا ۶٪ برپایه ماده خشک (رطوبت ماده ۰٪) وجود دارند.

عناصر میکرو یا ثانویه :

عناصر میکرو شامل کلسیم، منیزیم، گوگرد و میکرو مواد مغذی می شوند که میکرو مواد مغذی شامل مس، آهن، منگنز، مولیبدن، روی و بور می شود.

مواد مغذی مورد نیاز برای سلامت گیاه توسط عناصر طبقه بندی می‌شود، اما از این عناصر به عنوان کود استفاده نمی‌شود. در عوض از ترکیبات حاوی این عناصر به عنوان کود استفاده می‌شود.

میکرومواد مغذی در مقیاس‌های کمتری مصرف می‌شوند و در بافت گیاه با مقادیر خیلی کمی در حد جزء در میلیون (ppm) وجود دارند که از ۰٫۱۵ تا ۴۰۰ ppm ماده خشک متغیر است. این عناصر در محل‌های آنزیم‌های فعالی حضور دارند که متابولیسم گیاه را به عهده دارند. به دلیل اینکه این عناصر کاتالیست‌ها (آنزیم‌ها) را فعال می‌کنند، تأثیری که می‌گذارند نسبت به درصد وزنشان فراتر است.

گیاهان از چهار عنصر اصلی ساخته می‌شوند: هیدروژن، اکسیژن، کربن و نیتروژن. کربن، هیدروژن و اکسیژن به صورت گسترده‌ای در آب و کربن دی‌اکسید وجود دارند. با اینکه نیتروژن بیشترین گاز موجود در اتمسفر است، گیاهان نمی‌توانند آن را به این صورت جذب کنند. نیتروژن مهم‌ترین کود است چرا که در پروتئین‌ها، DNA و دیگر ترکیبات (برای مثال کلروفیل) موجود است. برای اینکه گیاهان بتوانند نیتروژن را جذب کنند این ماده باید به شکلی «ثابت» دربیاید. فقط برخی باکتری‌ها و گیاهان میزبان آنها (به صورت ویژه حبوبات) می‌توانند نیتروژن را با تبدیل آن به آمونیاک «ثثبیت» کنند. وجود فسفات برای تولید DNA و آدنوزین تری‌فسفات، اصلی‌ترین حامل انرژی در سلول‌ها، الزامی است.

طبقه بندی کودها

بسته به موادی که در کودها هست آنها را به سه دسته طبقه بندی می کنند :

1- کود شیمیایی : به کود حاصل از فرآیند های شیمیایی گفته می شود .

2- کود آلی : کودی که منشأ طبیعی داشته باشد را کود آلی می گویند .

3- کود زیستی (بیولوژیک) : نسل جدید کودها می باشند که در واقع میکرو ارگانیسم های مفیدی اند که باعث افزایش جذب عناصر و تثبیت آنها می شوند.

انواع کود گیاهان

کودهای گیاهان انواع مختلفی دارند که در ادامه به بررسی آن ها خواهیم پرداخت:

1. کود شیمیایی

کود شیمیایی را باید یکی از رایج‌ترین و به‌نوعی اصلی‌ترین نوع کود در میان کشاورزان از زمان جنگ جهانی دوم به بعد دانست و دلیلش دسترسی آسان، استفاده با حجم کم اما بازده بیشتر، راحتی کار با آن و نیز قیمت پایین‌تر نسبت به سایر کودها است. کود شیمیایی، از مواد معدنی تشکیل‌شده که به‌آسانی تجزیه و جذب می‌شوند و به‌صورت صنعتی تولید و به اشکال مختلفی مانند پودر، گرانولِ، محلول و گاز عرضه می‌گردند‌.

ویژگی کودهای شیمیایی

1- ازت : باعث رشد سبزینه گیاه میشود.

2- فسفات : در تولید ATP نقشی اساسی را ایفا می کند یا به عبارت دیگر فسفر لازم برای تولید ATP را فراهم می کند.

3- پتاسیم : در عمود یا راست نگه داشتن گیاهی به مانند گندم از طریق افزایش ضخامت دیواره سلولی نقش دارد.

تقسیم بندی کودهای شیمیایی

تقسیم بندی بر اساس میزان سه عنصر پر مصرف :

1- کودهای شیمیایی ازته : 1- سولفات آمونیم، 2- نیترات آمونیم، 3- فسفات آمونیم، 4- اوره، 5- آمونیاک

2- کودهای شیمیایی فسفاته : 1- سنگ فسفات، 2- سوپر فسفات، 3- فسفات دی آمونیم .

3- کودهای شیمیایی پتاسه : 1- سولفات پتاسیم، 2- کلرو پتاسیم

نکته 1) ازتی که برای تولید کودهای شیمیایی که در صنعت مورد استفاده قرار می گیرد : ازت موجود در هوا می باشد.

نکته 2) برای تولید ازت ابتدا یک مول نیتروژن را با سه مول هیدروژن در شرایط فشار و حرارت وارد واکنش می کنند و ماده حاصله امونیاک می باشد .

نکته 3) آمونیاک خود شامل 82% ازت می باشد .

انواع کود شیمیایی

در ادامه به بیان انواع کود شیمیایی می پردازیم:

کود ازت

ازت یکی از پرمصرف‌ترین عنصرهای موردنیاز گیاه که به شکل نیترات، اوره و یون آمونیوم قابل‌جذب است. در این میان اوره متداول‌ترین منبع تغذیه ازت در ایران و سایر مناطق هست. نیترات آمونیوم با ۳۳درصد ازت و سولفات آمونیوم شامل ازت و ۲۴ درصد گوگرد، از دیگر منابع برای برطرف کردن کمبود ازت گیاهان هستند.

کود پتاسیم

پتاسیم به‌طورمعمول وجود دارد و نیز از تجزیه بقایای گیاه به خاک اضافه می‌گردد، اما در خاک‌های شنی و اسیدی کمبود آن به چشم می‌خورد. برای تأمین پتاسیم بیشتر از سولفات پتاسیم استفاده می‌کنند.

کود گوگرد

در خاک‌هایی که در معرض شستشوی فراوان هستند، کمبود گوگرد زیاد وجود دارد و باید به خاک اضافه گردد. بسته به نوع PH خاک، در خاک‌های اسیدی از سولفات کلسیم یا جیپس ( شامل ۱۸ درصد گوگرد و ۲۲ درصد کلسیم) مصرف می‌شود تا خاک خاصیت قلیایی پیدا کند. همچنین از پودر گوگرد نیز برای بالا بردن PH خاک استفاده می‌گردد.

کود کلسیم و منیزیم

به‌جز در مناطق مرطوب برای تغییر PH اسیدی خاک، در بقیه نقاط کمبود کلسیم و منیزیم وجود ندارد. اگر نیازی به کلسیم به‌تنهایی باشد از کود فسفر با درصدی از کلسیم برای جبران کمبود آن در خاک، استفاده می‌گردد. همچنین برای رفع کمبود منیزیم از سولفات منیزیم و سولفات منیزیم به کار می‌رود.

کود فسفر

اسید فسفریک شکل قابل‌جذب فسفر برای گیاه است ولی به‌عنوان کود استفاده نمی‌شود. در کودهای شیمیایی فسفر با درصدی از اکسید آن وجود دارد که جهت تثبیت آن در خاک‌های قلیایی از کلسیم و در خاک‌های اسیدی از آهن و آلومینیوم به کار می‌رود. با توجه به میزان کود، روش کود دهی، نوع بافت خاک و تعداد دفعات مصرف، مقداری از کود فسفره در سال‌ اول و سال‌های بعد برای گیاه باقی می‌ماند. کود فسفره را باید قبل از کاشت و در محل ریشه گذاشت. مونو آمونیوم فسفات و مونو پتاسیم فسفات دو شکل رایج از این دسته کودهای شیمیایی هستند.

کودهای مخلوط

در میان عناصر ازت، فسفر و پتاسیم بیشتر موردنیاز است، بنابراین صنایع کودسازی، اقدام به تولید کود مخلوط کرده‌اند و از مقادیر محدود این عناصر که به‌صورت درصد مشخص نوشته می‌شود، در ترکیب با مواد دیگر تشکیل‌شده‌اند. گاهی درصدی از گوگرد هم در کود مخلوط به کار می‌رود.

کودهای میکرو المنت

با توجه به شرایط متفاوت خاک منطقه، گاهی در مناطق خشک کمبود آهن، روی، منگنز و مس، و در مناطق مرطوب کاهش میزان کلر، بر و مولییدن در خاک وجود دارد که عناصر کم‌مصرف در گیاه را تشکیل می‌دهند. استفاده از این مواد معدنی نیاز به‌دقت و وسواس شدید دارد، چون درصورتی‌که بیش‌ازاندازه مصرف شود، گیاه را مسموم می‌نماید.

آهن، روی، منگنز و مس حتی بیشتر از نیاز گیاه در خاک موجود است، ولی صورت قابل‌جذب گیاه نیست. برای جلوگیری از تثبیت این مواد به خاک، آن‌ها را بروی برگ به‌صورت محلول پاشیده می‌شود و یا با سم‌های مختلف مخلوط شده، در حین سم‌پاشی به گیاه استفاده می‌کنند. سولفات کاتیون‌ها از مواد معدنی کم‌مصرف، کلروپتاسیم، بوراکس، مولیبدات سدیم، مولیبدات آمونیوم با مارک‌های متنوع ازجمله کودهای شیمیایی عناصر کم‌مصرف در بازار هستند که به کشاورزان کمک می‌نمایند.

موارد مصرف کود شیمیایی

همان‌طور که گفته شد، کود شیمیایی در همه‌جا کاربرد فراوانی دارد و با توجه به درصد ترکیبات بالا و آزمایش‌های مختلف، نوع کود، مقدار مصرف و زمان استفاده از آن تعیین می‌شود.

مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی صدمات زیادی به محیط‌زیست، آب‌وخاک می‌زند و نیز سلامت انسان‌ها را به خطر می‌اندازد

2. کود حیوانی

از گذشته‌های بسیار دور کشاورزان دریافتند درجایی ‌که فضولات حیواناتی مانند اسب، گاو، گوسفند و مرغ وجود دارد، گیاه رشد بهتر و بیشتری دارد و از آن به بعد همواره از کود حیوانی جهت رشد گیاهان استفاده‌شده است. امروزه کود انسانی نیز در بین کشاورزان جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده و به کار می‌رود.

کود حیوانی علاوه بر تأمین مواد موردنیاز گیاه، دارای خواص بی‌نظیری برای خاک مانند افزایش نفوذپذیری و نگهداری آب، بالا بردن PH، هوادهی و همچنین افزایش فعالیت بیولوژیکی خاک هست.

3. کود سبز

یکی از روش‌های قدیمی در افزایش باروری خاک، این است که قبل از کشت محصول اصلی، یک نوع دیگر گیاه را کاشته و هنگامی‌ که سبز شد آن را  برداشت می‌کنند. در حقیقت هدف از این کار استفاده از مزایای گیاه کاشته شده است وگرنه هیچ‌ محصولی از آن برداشت نمی‌گردد و فقط شرایط بهتری برای کاشت محصول اصلی و خصوصیات فیزیکی خاک مهیا می‌شود. گیاه مورد کشت باید از ویژگی‌های رشد سریع، کمترین مقدار نیاز به آب و کود و نیز پر شاخ و برگ و پر از مواد موردنیاز خاک باشد تا سبزینه بیشتری ایجاد کند.

4. کمپوست

کمپوست یا پوسال همان ترکیبی از پسماندهای حیوانی و گیاهی که طی فرآیندها و شرایط مختلف به وجود می‌آید. کمپوست از کهن ترین روش‌های بازیافت بوده که زباله‌های شهری، فاضلاب و لجن و دیگر مواد آلی تجزیه‌شده و به شکل کود در کشاورزی استفاده می‌گردند. این نوع کود بسیار عالی در باغداری، کشاورزی، کنترل فرسایش و بهسازی خاک، ساخت‌وساز تالاب، پوشش دفن زباله استفاده فراوان داشته و آفت‌کشی طبیعی محسوب می‌گردد.

5. کود زیستی

این دسته از کودها، شامل استفاده از  میکروارگانیسم‌های پر فایده برای پرورش و رشد گیاه و نیز حاصلخیزی خاک بدون ذره‌ای آلودگی و زیان برای اکوسیستم مزرعه و محیط‌زیست است. بر اساس نوع میکروارگانیسم استفاده‌شده به کود زیستی باکتری، قارچی، جلبکی، اکتینومیست و میکروارگانیسم مؤثر (EM) تقسیم می‌شوند.

زمان مصرف کود و نوع کود مورد استفاده

بدون شک گیاهان احتیاجات ویژه جهت رشد مطلوب دارند، همان‌طور که دیگر موجودات زنده نیز دارند. الزامی است این احتیاجات یا عوامل مورد نیاز رشد، جهت رشد بهتر در تساوی باشند. این مورد باید مد نظر قرار داده شود که استفاده چیزهای مناسب بیش از اندازه، امکان دارد بسیار زیان‌آور باشد. زیست‌شناسان از واقعه‌ای به نام “عامل محدود کننده” یاد می‌کنند. در صورتی که یک گیاه این امکان را داشته باشد  همه موارد مورد نیاز را کسب کند، به جز یک مورد، همان یک چیز عامل محدود کننده است و فقدان آن رشد گیاه را سست می‌سازد.

از جمله عوامل تعیین کننده زمان مصرف کود و نوع کود مورد استفاده می توام به موارد زیر اشاره کرد:

1- فاصله بین تهیه تا مصرف کود نباید به حدی باشد که با بارندگی ها همراه باشد.

2- بین عمر گیاه و مصرف کود رابطه ای متوازن باشد برای مثال برای گیاهانی مانند تربچه که عمر سی روزه دارند نباید از کود شیمیایی استفاده کرد.

3- نوع کود مورد استفاده نیز به سهم خود دخیل است به فرض مثال کودهای شیمیایی ازته در مقابل آبشویی شدن بسیار حساس اند و به جای آنها می توان از کودهای فسفاته و پتاسه اسفاده کرد زیرا مقاومت آنها نسبت به ابشویی به مراتب بیشتر از کودهای ازته است

4- مهمترین عامل نتیجه حاصل از آزمایشات خاکشناسی است که در واقع مارا مجاب به استفاده از کود لازم برای رشد می کند.